Təxminən 2-3 ay əvvəl demokratik düşərgədə növbəti parlament seçkilərində iştirakla bağlı müzakirələr başladı. Seçkiyə bir ildən atıq müddət varkən bu cür müzakirələrə başlamaq faydalıdı. Ancaq müzakirələr sağlam məcradan çıxmadan, tərəflərin müzakirə haqqına hörmət saxlamaqla aparılsa hər kəs üçün maraqlı olar. İştirak məsələsində isə iki fərqli münasibət olduğu üçün, bütün mövqeləri nəzərdən keçirməyə ehtiyac var. Respublikaçı Alternativ Partiyası başda olmaqla bir kəsim parlament seçkilərində iştirakı zəruri, Xalq Cəbhəsi başda olmaqla digər kəsim isə lüzumsuz hesab edir.
Azərbaycan seçki tarixinə nəzər salsaq, seçkidə iştirak yoxsa boykot mövzusu üzrə müzakirələrin hələ 1993-cü ilin növbədənkənar prezident seçkisindən başladığını qeyd etməliyik. 29 avqust 1993-cü ildə Elçibəyin prezident səlahiyyətlərinin əlindən alınması ilə nəticələnən referendumu əsas siyasi qüvvələr qeyr-legitim hesab edərək, həmin ilin 3 oktyabrına təyin edilən prezident seçkisini boykot etdilər. Ancaq 1993-cü illə müqayisə də 1998, 2008 və 2018-ci ildə keçirilən prezident seçkilərinin boykot olunmasına münasibət heç vaxt birmənalı olmayıb.
Parlament seçkilərinə gəldikdə isə 1995-ci ildən 2015-ci ilədək keçirilən bütün seçkilərdə müxalif partiyalar iştirak etməyə, hakim siyasi qüvvə isə süni maneələr yaradaraq namizədlərin sayını azaltmağa çalışıb. Məsələn, 2005-ci il parlament seçkilərinə qatılan deputatlığa namizədlərin sayı 2100 nəfərdən artıq idisə, 2010-cu ildə qeydə alınmış namizədlərin sayı süni manelər nəticəsində 695 nəfər, 2015-ci ildə isə 769 nəfər olub. Göründüyü kimi, hakimiyyət hər seçkidə manelər yaradaraq namizədlərin sayının azalmasına, bununla da seçkidə rəqabət mühitinin boğulmasına çalışır. Beləliklə, sual yaranır – parlament seçkisində iştirak hakim siyasi qüvvəyə sərf edirmi?
Seçki hakimiyyətin legitimliyini mübahisələndirir
Siyasi tarix dünyanın müxtəlif ölkələrində hakimiyyətlərin legitimliyi ilə bağlı müxtəlif faktorları fərqləndirir. Bunlardan ikisi bizim kimi ölkələrin siyasi sistemi üçün səciyəvi odluğundan, onlardan bəhs edəcəyik.
Legitimliyin birinci faktoru kimi siyasi hakimiyyətin seçkilər nəticəsində formalaşması önə çıxır. Bir çox beynəlxalq təşkilatın üzvü kimi həm parlament, həm də prezident seçkilərinin keyfiyyəti nəinki ölkədə, həmçinin beynəlxalq səviyyədə mübahisələndirilə bilər. Konkret olaraq, parlament seçkilərinə gəlikdə isə bu sahədə mübahisələndirmə indiyədək Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin qərarları səviyyəsində gerçəkləşib. Ancaq Avropa Şurası Parlament Assambleyasını indiyədək seçkilərin nəticələri ilə bağlı müzakirələrə cəlb etmək mümkün olmayıb. Nəzəri olaraq bu imkan növbəti parlament seçkisində də qalır.
Hakimiyyətin legitimliyi ilə bağlı ikinci faktor isə iqtidarların seçkilərarası dövrdə idarəçilikdə buraxdığı yanlışlıqlara görə sorğulanması, vaxtından əvvəl istefaya göndərilməsi ənənəsidir. Legitimliyin mübahisələndirilməsi ilə bağlı 2 faktor arasında müqayisə aparsaq, hər iki imkanın nəzəri olaraq mövcud olduğunu, amma brinicinin daha praktik olduğunu qeyd edə bilərik.
Boykot səmərə verirmi?
Prezident seçkisi ilə müqayisədə parlament seçkiləri zamanı boykotun spesifik çətinlikləri var. Parlament seçkiləri təkmandatlı dairələr üzrə majoritar qaydada keçirildiyi üçün əsas siyasi qüvvələrin iştirakdan imtina etməsi yerli səviyyədə fəal olan şəxslərin və kiçik siyasi qrupların da iştirak qərarına təsir etməyəcək. Yəni siyasi mənsubiyyəti olmayan şəxslər sayəsində Bakı, Sumqayıt və Gəncə kimi bölgələrdə deputatlığa namizədlər diqqət çəkən rəqabət mühiti yarada bilərlər. Bu baxımdan bütün ictimai-siyasi fəalların boykot çağrışlarına məhəl qoyacağı inandırıcı görünmür. Eyni zamanda ötən 20 il ərzində əsas müxalif partiyaların boykot etdiyi 3 prezident seçkisinin nəticələri göstərir ki, hakimiyyətin legitimliyi bu taktika nəticəsində nə yerli, nə də beynəlxalq səviyyədə şübhə altına düşüb.
Və nəhayət, 2010-cu ildən başlayaraq, hakim siyasi qüvvənin yürütdüyü taktika göstərir ki, 125 seçki dairəsinin hər birində namizədlərə maneələr yaratmaqda niyyət maksimum şəkildə seçkini sovet dövrünün xalq deputatları sovetinə təyinat kimi təşkil etmək, bununla da siyasi rəqabət və ictimai fəallığının qarşısını almaqdı. Təsəvvür edək ki, 2020-ci il seçkiləri boykot olunacaq və deputatlığa namizədlərin siyahısı 2015-ci ildəki kimi yerli icra hakimiyyətlərində tərtib olunacaq. Bu nə ATƏT-in müşahidə missiyası, nə Avropa Parlamenti, nə də AŞPA-nın seçki müşahidə missiyasının gəlişini əngəlləyəcək. Əksinə belə bir siyasi mühit hakim siyasi qüvvəyə alternativsizlik mühitində “qələbəsəsini” Avropadan olan müşahidəçilərə nümayiş etdirməyə fürsət verəcək.
Seçkidə iştirakın şərtləri
Şübhəsiz ki, mövcud siyasi mühit 2020-ci il parlament seçkilərinin nəinki azad və ədalətli, həmçinin rəqabətli qaydada keçəcəyinə ümid vermir. Bu baxımdan demokratik qüvvələrin qarşıdakı bir il ərzində 3 istiqamətdə birgə təşəbbüslər göstərməsinə, bununla da həm yerli ictimaiyyəti, həm də ölkənin üzvü olduğu beynəlxalq təşkilatları seçki prosesinə cəlb etməyə ehtiyac var:
Azad seçki mühitinin yaradılması üçün sərbəst toplaşmaq, birləşmək və ifadə azadlıqlarının prioritet olaraq qabardılması, siyasi məhbusların azad olunması yönündə çalışmalar;
Ədalətli seçki mühitinin yaradılması üçün seçki komissiyalarının tərkibinin dəyişdirilməsi, xüsusən də Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin seçki şikayətləri üzrə qərarlarına görə məsuliyyət daşıyan komissiya üzvlərinin vəzifələrindən uzqlaşıdırlması, seçki şikayətləri üzrə mexanizmlərin təkmilləşdirilməsi, dövlət büdcəsindən maliyyələşən kanallarda pulsuz efir vaxtının ayrılmasının tələb edilməsi;
Rəqabətli seçki mühitinin yaradılması üçün 125 seçki dairəsi üzrə müxalif və müstəqil namizədlərlə koordinasiyanın təşkili, seçki dairələrindən vahid namizədlərin müəyyən edilməsi və seçicilərin fəallaşdırılması üçün əməkdaşlığın təşkili. Heç kəsə sirr deyil ki, seçki kampaniyasında iştirak maddi-texniki və siyasi-psixoloji hazırlıq tələb edir. Hazırda özünü demokratik düşərgədə görən heç bir siyasi qüvvənin bu cür şərtlərə cavab verən 40-50 nəfər deputatlığa hazır namizədi yoxdur. Məhz bu səbəbdən də bir və iki siyasi təşkilatın bütün ölkə boyu siyasi rəqabət mühiti yaradacağı mənə inandırıcı gəlmir.
Yeni siyasi imkanlar
Əvvəlki parlament seçkiləri ilə müqayisə də hazırda seçki yarışı üçün yeni imkanlar yaranıb. Məsələn, sosial media istifadəçilərinin sayı xeyli artıb ki, bu seçiclərlə birbaşa ünsiyyət üçün tamailə yeni göstəricidi. Eyni zamanda Avropa Birliyi ilə siyasi əməkdaşlığın güclənməsi, Avropa Şurası Parlament Assambleyasında Azərbaycanda siyasi azadlıqların boğulmasına etirazların çoxalması 2020-ci il seçkiləri üçün yeni siyasi şəraitdi. Məsələn, növbəti parlament seçkilərinin qeyri-demokratik keçirilməsi nəticəsində Azərbaycan parlament nümayəndə heyətinin statusunun AŞPA-da tanınması bu situasiyada mübahisələndirilə bilər.
Nəhayət, ölkədə müşahidə olunan sosial narazılıqlar seçkilər yaxınlaşdıqca siyasi fəallığın artmasına kömək edə, vətəndaş-dövlət münasibətlərinin yeni – daha sağlam müstəviyə keçirilməsinə imkan verə bilər.
Bələdiyyə seçkiləri 2020 üçün test ola bilər
Yuxarıda sadaladığım istiqamətlərdə çalışmaların aparılması üçün demokratik düşərgədə çoxtərəfli müzakirələrin başlamasına ehtiyac var. Ancaq müşahidələrimə görə hazırda nəinki müzakirə, elementar ünsiyyət üçün mühit daralıb. Vaxtaşırı sosial şəbəkələrdə müşahidə olunan qarşlılqı ittihamlar nəinki bütün siyasi tərəflərə, hətta ölkənin siyasi gələcəyinə olan ümidləri məhv edir. Əfsus ki, sosial mediada bu cür ittiham və nifrətdolu davranışlar apolitik insanların sayının artmasına, siyasi fəallığın zəifləməsinə xidmət edir. Ən ağırlısı budur ki, minlərlə tərəfdarı olan siyasi liderlər bəzən məsuliyyətsiz ittihamları ilə mənsub olduqları siyasi təşkilatların marginallaşmasında iştirak edirlər.
2020-ci il parlament seçkilərində əməkdaşlıq demokratik düşərgədə qarşılıqlı ittihamların aradan qalxmasına, yeni siyasi situasiyanın yaradılmasına kömək edə bilər. Bu prosesin başlaması üçün hazırda demokratik düşərgənin aparıcı 4-5 təşkilatı arasında birbaşa ünsiyyətin yaranması vacibdi. Birbaşa ünsiyyətin qurulması üçün hazırda heç bir siyasi partiyada rəhbər vəzifə tutmayan şəxslərin, o cümlədən İsa Qəmbər və Cəmil Həsənli kimi təcrübəli siyasi xadimlərin vasitəçilik təşəbbüsünə ehtiyac var.
Nəhayət, 2020-ci il seçkiləri ərəfəsində əhalinin siyasi cəhətdən fəallaşdırmaq üçün bu ilin sonunda keçiriləcək bələdiyyə seçkiləri münasib sınaqdı. Məsələn, demokratik qüvvələr Bakı şəhəri üzrə rayon bələdiyyələrinə vahid seçki blokunda qoşulmaqla həm seçkiqabağı təşviqatda yerli səviyyəli problemləri önə çıxarar, həm seçicilərlə birbaşa ünsiyyətə girər, həm də fərqli yerli idarəçilik anlayışını təqdim edərlər. Bununla da 2020-ci il parlament seçkilərinə hazırlıqla bağlı imkanlar, çatışmazlıqlar və problemləri praktiki olaraq saf-çürük etmək üçün imkan yaranar.
SMDT rəhbəti Anar Məmmədli
